"Na nieludzkiej ziemi" Józef Czapski

Opis z okładki: "Na nieludzkiej ziemi" wpisuje się, wraz z "Innym światem" Herlinga-Grudzińskiego i "Archipelagiem Gułag" Sołżenicyna, we wstrząsający kanon świadectw hekatomby cierpień, jakie zgotowała światu komunistyczna utopia realizowana z niewyobrażalnym okrucieństwem przez sowiecki aparat przemocy i ucisku.

Moja recenzja: 

         Wydawać by się mogło, że o niemieckich i sowieckich obozach napisano już wszystko, że powstały na ten temat niezliczone ilości książek, że my - ludzie nadal nie mogący uwierzyć w ogrom tamtego okrucieństwa - odkryliśmy już całą prawdę. Jakże się mylimy (albo ja nie umiem wystarczająco dobrze szukać). O ile książek opisujących życie w niemieckich obozach koncentracyjnych (lagrach) jest sporo, o tyle pozycji z literatury łagrowej opisujących trudy życia w sowieckich obozach pracy przymusowej jest niewiele (nie mówiąc już o poezji łagrowej; dotarłam tylko do jednego takiego zbioru wydanego w Polsce). Cieszy jednak fakt, że te wspomnienia, które są dostępne, są na tyle obszerne, że pozwalają nam dogłębnie poznać to, czego doświadczyć nigdy byśmy nie chcieli...

Na nieludzkiej ziemi to dramatyczna relacja byłego więźnia obozu w Starobielsku, gdzie Czapski, jako oficer Wojska Polskiego, został internowany przez sowieckie władze w październiku 1939 r. Spośród niemal 4 tys. uwięzionych uratowało się zaledwie 79-ciu, w tym autor.

Książka dzieli się na trzy części: pierwsza - Wspomnienia Starobielskie (wcześniej wydawane osobno), druga - Na nieludzkiej ziemi, trzecia - Prawda o Katyniu.

Wspomnienia Starobielskie to kilkadziesiąt stron wspomnień z życia w niewoli: 35-ciostopniwe mrozy, brak odpowiednich ubiorów, tłok i minimalne racje żywnościowe. „Niezależnie od pogody jeńcy nosili wielkie bele drewniane na stacji, wyładowywali i załadowywali wagony towarowe”, a umieralność dochodziła nawet do 70%. Sam transport więźniów powodował śmierć dużej części przewożonych, ściśniętych w wagonach jak zwierzęta.

Czapski w pełen realizmu sposób opisuje ludzkie upodlenie i utratę ludzkich uczuć. To, jak bardzo ludziom doskwiera brak samotności, jak tłum niegdyś pięknych i mężnych mundurowych z dnia na dzień zmienia się w „tłum stłoczony, ogłuszony przez nieszczęście, zmiażdżony psychicznie”, który nie potrafi odnaleźć się w nowej sytuacji:

„Brak samotności ciążył nam bardziej niż brud, głód i wszy. Rzucało się w oczy przede wszystkim rozprężenie, upadek moralny, jeszcze tak niedawno zadowolonych z siebie, pewnych siebie ludzi. Jakby razem z wszami i łachmanami, razem ze zmianą eleganckich mundurów na pobrudzone i wymięte, lub na sowieckie fufajki, niejeden z nich sam się w szmatę zmienił”

Wszystko to doprowadza więźniów do walki o przetrwanie. W fizycznym i psychicznym wycieńczeniu, odrzucając ludzkie uczucia, empatię i ludzką godność, odnajdowali resztki sił pozwalające na walkę o ciut lepsze jedzenie, lepsze miejsce do spania, lepszy byt. Ludzie w takich warunkach zatracają podstawowe ludzkie odruchy. Korzyść jednostki staje się punktem odniesienia dla moralnych wyborów, niezależnie od konsekwencji, jakie niosą one dla innych. Wszystkie inne zasady etyczne zostają zawieszone i skompromitowane. Człowiek myśli tylko o tym, aby się najeść i uniknąć śmierci. Nawet kosztem innych. W warunkach obozowych człowiek zapomina o swoim człowieczeństwie i traci zdolność oceny swoich czynów.

Część druga - Na nieludzkiej ziemi - to zapis tułaczki autora po Rosji tuż po opuszczeniu obozu, kiedy to na rosyjskich ziemiach zaczęto tworzyć polską armię. Jest to próba zmierzenia się z aparatem okrucieństwa, próba odpowiedzi na pytanie - co stało się z ponad czterema tysiącami polskich żołnierzy i oficerów, którzy zniknęli z obozów. Czapski stawia sobie za cel dotarcie do prawdy. Niestety z kart książki wyłania się obraz sowieckiego zakłamania i trudu, jaki musi podjąć autor, aby dowiedzieć się czegokolwiek. Poznajemy go jako człowieka niezmordowanego, który w imię prawdy gotowy jest chodzić od domu do domu, od instytucji do instytucji, od człowieka do człowieka, tylko po to, usłyszeć od kolejnych ludzi, że "o niczym nie słyszeli" i "nic nie wiedzą". Zbrodnia katyńska (chociaż wtedy nikt tak o niej nie mówił), pomimo wieloletnich poszukiwaniach i podróżach Czapskiego oraz jego wielkiej determinacji, dopiero po latach zaczynała wychodzić na światło dzienne. 

To w trzeciej części - Prawda o Katyniu (autoryzowanym przekładzie tekstu z Gavroche z 1945 roku) - przeczytamy o obu stanowiskach w tej sprawie - niemieckim i sowieckim. Znajdziemy radzieckie tezy o tym, jakoby zbrodni na polskich oficerach dokonali Niemcy w 1941 r. Czapski jednak dochodzi do prawdy i przedstawiając niezbite dowody, które zebrał przez te wszystkie lata, udowadnia, że to nie Niemcy, a Rosjanie byli sprawcami mordu w katyńskim lesie

Na nieludzkiej ziemi to jednak nie tylko portret Polaków, którzy w walce o lepszy byt zatracają swoje człowieczeństwo, ale również portret Polaków, którzy mimo braku wiary we własne przetrwanie, walczą o przetrwanie narodowego dziedzictwa –  religii, kultury, literatury, filozofii czy sztuki. Zbierają się na wspólne nabożeństwa, deklamują wiersze, rozmawiają o polskich pisarzach, o malarstwie i kulturze.

Autor dzięki swojej artystycznej wrażliwości ukazuję siłę literatury, potrafi przy całej grozie sytuacji zatrzymać się i podziwiać piękno przyrody, spisać z pamięci historię malarstwa, zachwycić się pięknem opowiadanego wiersza. Opisując makabryczne realia obozów sowieckich lat 1939-1942 i gehennę więźniów w nich przebywających, nie zapomina o tym, jak wielkie znaczenie dla człowieka i dla Polski ma sztuka czy literatura. Dlatego skrupulatnie notuje wszystko to, co uważa za ważne, co pragnie ocalić od zapomnienia, bo przecież „kraj, co dał Mickiewicza i Chopina, nie może zginąć”.

     Nie podejmuję się oceny tej książki. Książki, która jest wspomnieniem, historią życia, na dodatek spisaną w takich warunkach - często gdzieś na kawałku pudełka, na marginesie znalezionej książki, na skrawku kieszonkowego kalendarza. Niemniej jednak język i styl urzeka, widać wykształcenie autora, a liczne nawiązania do literatury nie tylko potwierdzają jego inteligencję, ale sprawiają też, że książkę czyta się bardzo dobrze, mimo iż powiedzieć, że nie jest to książka łatwa, to nie powiedzieć nic... 

* Wszystkie cytaty pochodzą z: J. Czapski, Na nieludzkiej ziemi, wyd. Znak, Kraków 2011.

Ocena: brak